nr 9. 1 siwan 5781 (12.05.2021)

1 siwan 5781 (12 maja 2021) foto: chasyd toldot aharon (wikipedia)

1 kraj i państwo. akka

portowe, na północ od hajfy, miasto akka עכו akko, w biblii wymienione tylko raz (Sdz 1,31), ma bogatą historię i znajduje się na liście światowego dziedzictwa unesco (od 2001), wraz z tutejszą świątynią bahaizmu (od 2008). było stolicą królestwa jerozomskiego, założonego przez krzyżowców, a z polską łączą ją choćby krzyżacy, zakon biorący swe początki w akce w 1190, kiedy to krzyżacy założyli tam szpital dla swych niemieckich pobratymców, biorących udział w trzeciej wyprawie krzyżowej. akką rządziła kolejno asyria, babilonia, grecja, ptolemeusze, seleucydzi, rzymianie, różnego rodzaju formacje arabskie, krzyżowcy, mamelucy, od 1517 imperium osmańskie. w 1799 próbował zdobyć je napoleon bonaparte. turcy utrzymali się w zniszczonym już mieście, w którym żył wtedy założyciel wiary bahaitów, a po nim jego syn, stąd akka stała się centrum bahaizmu. w latach 1920-1948 miastem zajęli się brytyjczycy. w tym okresie rozgorzały tu spory żydowsko-arabskie, trwające też po powstaniu państwa izraela i chociaż rezolucja onz przyznała akkę arabom, to w 1948 miasto zajęli żydzi. arabowie uciekli, a do akki przybyli nowi imigranci żydowscy. stare miasto podupadło, ale dziś, odnowione, jest wspaniałą atrakcją turystyczną. mieszkają w niej żydzi, arabowie i druzowie. bielsko-biała jest jednym z jej miast partnerskich.

chaim mosze luzzato, o którego dziele piszemy w tym numerze (ścieżka sprawiedliwych) przybył do akki w 1743, a trzy lata później umarł tu od zarazy.

1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 13: resztka uchodźców

książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski – trzynaste hasło: שארית הפליטה שנצלה מהטבח הנאצי האיום באירופה ויהודי ארצות אחרות resztka uchodźców, która ocalała ze straszliwej rzezi nazistowskiej w europie i żydzi innych krajów. osiem artykułów, których tytuły mówią: 1) muki cur :מוקי צורresztka uchodźców szuka drogi שארית הפליטה מחפשת דרך szeerít haplita mechapéset derech. 2) chagit lawski חגית לבסקי: kim jest resztka uchodźców? מיהי שארית הפליטה? 3) chananel mak חננאל מאק: שארית הפליטה הייתה לראש פינה reszta uchodźców była kamieniem węgielnym. 4) dani brom דני ברום: do kiedy trwała resztka uchodźców? אד מתי נשאר שארית הפליטה?. 5) ben dror jemini בן דרור ימיני: syjonizm to humanizm ציונות היא הומניות. 6) awraham diskin אברהם דיסקין solidarność, patriotyzm i humanizm. o kwestii emigracji. 7) israel dow elbaum ישראל דב אלבוים: nie mamy wolności by nie kochać obcego אין לנו חירות שלא לאהוב את הגר. poza tym, szereg drobnych tekstów uzupełniających temat.

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. bogobojni – chasydzi toldot aharon i toldot awraham-icchak

jedna z dwóch największych grup bogobojnych w izraelu, należąca do antysyjonistycznej organizacji haeda hecharedit העדה החרדית. pilnie strzegą swego religijnego życia, dbając o lokalną tradycję, ubierają się dość odrębnie w jasne kapoty w paski, żyją głównie na obrzeżach sławnej dzielnicy mea szearim מאה שערים na osiedlu domów węgierskich שכונה בתי אונגרין i w częściowo w bet szemesz בית שמש (a nawet już poza izraelem), a wywodzą się (i stąd nazwa) od rabina aharona rote אהרון ראטה z rumuńskiego satu mare, który po przybyciu do izraela, zapoczątkował dynastię i stworzył mały zwarty chasydzki zbór szomrej emuná שומרי אמונה strażników wiary. przyjęli takie wytyczne jak długa modlitwa, staranność i surowość reguł, ubioru (charakterystyczna zebra), skromności (קדושת העיניים kduszat haeinaim, czyli nie patrzeć, głównie na kobiety, w tym abstynencja seksualna), sprzeciw syjonizmowi, państwu izraela i nowoczesności oraz dbania o siebie wzajem i oddania sobie. po jego śmierci, syn awraham chaim odszedł od nauk ojca i ujawnił otwartość, spotykając się ze sprzeciwem większości wiernych, którzy przeszli do awrahama icchaka kana קאהן tworząc dwór toldot aharon תולדות אהרן, a po jego śmierci ci dwaj bracia rozeszli się (na tle afery testamentowej) i obok toldot aharon תולדות אהרן powstała grupa toldot awraham icchak תולדות אברהם-יצחק).

3 idee. giur i ger cedek potocki

giur גיור to przejście na judaizm albo po prostu wstąpienie w szeregi wyznawców judaizmu. generalnie, wielkie problemy nastręcza wszystkim kwestia kto jest żydem, po pierwsze urodzony z matki żydówki, a po drugie choćby właśnie ten, kto zgodnie z prawem żydowskim (halachą הלכה) żydem się stał, czyli zjudaizował התייהד hitjahed. takiego mężczyznę zwą ger גר, a kobietę gera דרה albo gijóret גיורת. ger jako pełnoprawny żyd (obowiązuje go sześćset trzynaście przykazań) zwie się ger cedek גר צדק, natomiast ger toszaw גר תושב, to (współ)mieszkaniec w kraju izraela, który zamiast wszystkich przykazań bierze na siebie tylko siedem przykazań synów noego שבע מצוות בני נוח szewa micwot bnej noach, to jest tych, które (według żydów) obowiązują wszystkich innych ludzi. w izraelu kwestia kto jest żydem ma swą rangę w odniesieniu do tak zwanego prawa powrotu (żyda do izraela) חוק השבות chok haszwút z 1950 roku. aktu przejścia na judaizm dokonuje przed sądem rabinackim w izraelu albo za granicą, poprzez naukę i przynależność do gminy przez kilka miesięcy albo lat. ponieważ jednak istnieje dzisiaj wiele nurtów judaizmu, istnieją też kontrowersje. niedawno pisaliśmy o proteście żydów bogobojnych חרדים charedim, wobec uznawania przez sąd izraelski aktów konwersji na judaizm w gminach reformowanych.

podobno walentyn potocki, którego chrześcijanie w wilnie 1749 spalili na stosie za to, co zrobił (choć nie wiadomo do końca, że w ogóle istniał), to jedyny polski arystokrata, który dokonał takiej konwersji i przyjął imię abraham ben abraham (abraham syn abrahama).

4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. lewi icchak z berdyczowa

jezus chasydów ישוע של חסידים (jeszúa szel chasidím). inny przydomek: סנגורם של ישראל (sanegoram szel israel) adwokat izraela, bo wielce miłował naród izraela i bronił każdego żyda, nawet grzesznika חוטא (choté) i przestępcę פושע (poszea), bo u wszystkich szukał dobrych stron. za to boga oskarżał za udręki żydów.

lewi icchak z berdyczowa לוי יצחק מברדיצ'ב urodził się 1740 w hoszakowie/hussakowie, zmarł 5 października 1809 (25 tiszri 5570) w berdyczowie, gdzie jest pochowany.

uczył się od dow-bera z międzyrzecza, zwanego magidem z międzyrzecza מגיד ממעזריטש. ożenił bogato i studiował w domu teścia (szneura zalmana z ladów) w lubartowie, a potem u samuela szmelke horowitza z ryczywołu, gdzie był rabinem (1761-1765). w 1765 żył w żelechowie. w 1776 pojechał do pińska, gdzie został rabinem i przewodniczył jeszywie. w 1781 na warszawskiej pradze odbył dysputę o chasadyzmie z jego przeciwnikiem abrahamem katzenellenbogenem. obaj uważali, że są zwycięzcami.

w 1785 odsunięty od urzędu w pińsku w ślad za klątwą rzuconą przez מתנגדים mitnagdim (przeciwników) na chasydyzm odszedł, uciekając do berdyczowa, gdzie został cadykiem, równolegle pełniąc urząd rabina, będąc aktywnym politycznie i gospodarczo, a ponad wszystko broniąc żydów przed innymi żydami i rosjanami. nie założył dynastii, ale zostawił po sobie dzieło świętość lewiego קדושת לוי kduszat lewi, które można czytać na portalu sefaria org w oryginale i po angielsku. cieszył się u żydów uwielbieniem, zyskując przydomek jezusa chasydów. i skoro inni żydzi trzy razy go wyganiali od siebie, to pewnie dobrze o nim świadczy.

w opowieściach chasydów (przekład: paweł hertz) jest kilka dykteryjek o lewim icchaku. wśród opowiastek z innego zbioru, jedna mówi, że lewi icchak przybył kiedyś na ucztę szabatową do sławnego rabina barucha i tam jakiś chasyd zachęcał go do poczęstunku kurczakiem, sznyclem, co tylko lubi, co kocha (אוהב ohéw = lubi, kocha). lewi krzyknął, że on אוהב ohéw boga i nagle całą tacę wyrzucił w górę, brudząc ubrania gości i rabina barucha. ten, widząc wielką miłość lewiego icchaka do boga, zdecydował swego ubrania nie czyścić.

5 sfat ewer. język hebrajski. słownik ben jehudy i słowniki inne

po tak zwanym odrodzeniu języka hebrajskiego, kiedy żydzi znów zaczęli rozmawiać po hebrajsku w życiu codziennym od końca XIX wieku, musiały się pojawić nowe słowniki hebrajsko-hebrajskie i pierwszym był oczywiście słownik samego wskrzesiciela języka eliezera ben jehudy אליעזר בן-יהודה. jego opus magnum liczy tomów 16, a cały tom 17. to tak zwany duży wstęp המבוא הגדול ha mawó hagadól. pierwsze tomy ukazały się w roku 1908, a po śmierci ben jehudy (1922) kolejne, redagowane przez innych, wydawano do roku 1959. nazwa słownika to מלון הלשון העברית הישנה והחדשה milón halaszón haiwrit hajeszaná wehechadaszá słownik języka hebrajskiego starego i nowego. ben jehuda miał predyspozycje, by zawrzeć w nim słowa stare (bo w młodości uczył się w jeszywie) i nowe (bo wiele ich sam stworzył). słownik zawiera 23.000 haseł.

kolejne najważniejsze dzisiaj słowniki hebrajsko-hebrajskie to:

- 1947-2003, słownik ewen-szoszán מלון אבן-שושן milón ewén-szoszán, wersja najnowsza i najbogatsza, swój tytuł zys kała dzięki użytkownikom dwóch wcześniejszych jego wersji, którzy tak właśnie je nazywali: - 1947-1952, nowy słownik מלון חדש milón chadász tworzony przez awrahama ewen-szoszana אברהם אבן-שושן - 1966-1970, nowy słownik המלון החדש hamilón hechadász. zawiera 70.000 haseł.

- 1960-1989, tezaurus języka hebrajskiego: z różnych epok אוצר הלשון העברית: לתקופותיה השונות ocár halaszón haiwrít: letkufotéa haszoním. autor: jaakow knaáni יעקב כנעני. słownik zawiera słowa rzadkie, przyjęte przez język hebrajski kolokwialny i literacki, z obszaru poezji religijnej (הפיוט hapijut), a także słowa aramejskie i obce. jest tu wiele słów hebrajskich nieobecnych u ben jehudy. bardziej korzystają z niego ludzie nauki, niż przeciętny odbiorca. całość to 18 tomów.

- 1995 milón sapír מלון ספיר, redakcja: eitan awnion איתן אבניאון. hasła ułożone według czasu teraźniejszego, co odróżnia go od wielu słowników i ułatwia poszukiwanie słowa, nie znając jego rdzenia.

1995 podręczny słownik poprawnej hebrajszczyzny מלון הווה – מלון שימושי לעברית התקנית milón howé – milón szimuszí leiwrít hatiknít. redakcja: szoszana bohat i mordechaj miszor. oprócz pożytecznego układu według czasu teraźniejszego, słownik zawiera dotyczące języka decyzje akademii języka hebrajskiego.

- 1997 moc słów – słownik kompletny רב מילים - המילון השלם raw milím – hamilón haszalém. redaktorzy: jaakow szwika (choueka) יעקב שויקה, uzi fridkin עוזי פריידקין . to słownik języka mówionego i slangu, najobszerniejszy dotąd.

- 2005 słownik historyczny języka hebrajskiego המילון ההיסטורי ללשון העברית hamilón hahistóri lelaszón haiwrít. ten naukowy słownik ma zebrać hasła ze wszystkich dziedzin i okresów. w praktyce ma to być raczej konkordancja, a nie zbiór pełnych haseł objaśniających. w 2005 akademia języka hebrajskiego rozpoczęła prace nad jego tworzeniem. słownik nie ma wersji drukowanej. w sieci dostępny na portalu akademii.

- 2007 uniwersalny słownik ariel: nowy hebrajsko-hebrajski słownik wszystkich epok języka מילון אריאל המקיף: מלון עברי-עברי חדש מכל תקופות הלשון milón ariél hamakíf: milón iwrí-iwrí chadász mikól tkufót halaszón. redaktorzy: daniel siwan דניאל סיון i maja fruchtman מאיה פרוכטמן.

przedstawiliśmy tu osiem największych i najważniejszych słowników hebrajsko-hebrajskich. istnieje oczywiście wiele innych, ważnych i ciekawych słowników oraz pomniejszych słowników hebrajsko-hebrajskich, a o niektórych z nich napiszemy wkrótce.

6 kultury i obyczaje. rosz chodesz

hebrajska nazwa początku miesiąca to ראש חודש rosz chodesz, czyli głowa miesiąca. judaizm używa kalendarza księżycowego, więc pierwszy dzień miesiąca to pierwszy dzień nowego cyklu, kiedy nów ma 1% widoczności księżyca. sobota przed nowiem zwie się szabat mewarechin שבת מברכין, bowiem wtedy błogosławi się nadchodzący miesiąc, zmawia modlitwę קידוש לבנה kidúsz lewaná. błogosławi się boga, za to że odnawia miesiące i zaklina rzeczywistość, żeby tak jak my nie możemy dosięgnąć księżyca, nasi wrogowie nie dosięgnęli nas, chcąc uczynić nam zło, za co spadnie na nich przerażenie i strach. a potem wyraża się przekonanie, że król izraela dawid żyje i życzy się swym sąsiadom życia w pokoju i dobrego losu dla całego izraela: osé szalóm bimromáw hu jaasé szalóm aléjnu weal kol israél weimrú amén עושה שלום במרומיו הוא יעשה שלום עלינו ועל כל ישראל ואמרו אמן czyniący pokój na wysokościach, uczyni pokój nam i całemu izraelowi i powiedzcie amen.

7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej (6)

w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku, tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. oto część części lat 90. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczamy.

1990 albet suissa אלברט סוויסה (1951). עקוד akúd (związany, spętany). jedyna książka autora, imigranta (1963) z casablanki.

1991 dawid grossman דויד גרוסמן (1954) ספר הדיקדוק הפנימי sefer hadikdúk hapnimí (księga gramatyki intymnej). bohater, chłopiec aharon klajnfeld, rośnie wolniej od kolegów i zamiast dziewczynami zajmuje się słowami, które wymyśla. rzecz dzieje się w latach 60. XX wieku, w dzielnicy beit hakerem w jerozolimie, gdzie aharon mieszka z rodzicami, babcią i siostrą. polski przekład: regina gromacka, ukazał się w 2015.

1992 orli kastel-blum אורלי קסטל-בלום (1960) דולי סיטי dolly city (dolly city). druga powieść po dwóch zbiorach opowiadań autorki. dolly to zastraszona lekarka, która na śmietniku znajduje niemowlę i wychowuje je w dystopijnym mieście dolly city na 400. piętrze. lekarka operuje wszystko wokół, złotą rybkę, zwierzęta doświadczalne i swego syna. przekład polski fragmentu powieści: tomasz korzeniowski (kwartalnik artystyczny 2004/4).

1992 etgar keret אתגר קרת (1967) צינורות cinorót (rury). debiut znanego w polsce autora opowiadań. książka zawierająca 56 opowiadań została zauważona dopiero, kiedy dwa lata później ukazał się kolejny tom opowiadań. absurd i groteska. polski przekład: agnieszka maciejowska.

1995 ronit matalon רונית מטלון (1959-2017). זה עם הפנים אלינו ze im hapaním eljnu (ten z twarzą w nasza stronę). trzecia książka autorki, po książce dla dzieci i zbiorze opowiadań. powieść niby podróżnicza, dzieje dziewczyny imieniem ester, w 1976 wysłanej do wujka w kamerunie i odkrywa czarną i kolonialną afrykę, a jednocześnie, przeglądając rodzinne fotografie, odkrywa dzieje własnej żydowskiej rodziny, rozsianej po świecie.

8 moral-etyka. mosze chaim luzzato: ścieżka sprawiedliwych

rabin mosze chaim luzzato, zwany ramchal (1707-1746) wydał ścieżkę sprawiedliwych מסילת ישרים mesilat jeszarim w 1740, wyjechał do ziemi świętej w 1743 i trzy lata później zmarł w akce (akko) podczas epidemii.

jego książka jest dostępna na portalu sefaria org w oryginale i po angielsku, ale także pardes lauder opublikował ją drukiem (2005) w oryginale i przekładzie polskim. dzieło ramchala do dziś pozostaje bardzo aktualne i pozostanie pewnie po wsze czasy. jeśli chcemy wiedzieć dlaczego w życiu nie jesteśmy w porządku wobec siebie oraz innych, to poczytajmy te dwadzieścia sześć rozdziałów, mówiących o czujności, gorliwości, nieskazitelności, oderwaniu (od rzeczy niewinnych prowadzących do zła), czystości, pobożności, pokorze, lęku przed grzechem i świętości. ta żydowska książka, służąca jako podstawowy podręcznik w jeszywach, należących głównie do nurtu musar מוסר, jest doskonałym prezentem dla całej ludzkości.