​​hebrajska kafé gazeta nr 12

 

1 elul 5781 (09 sierpnia 2021) foto: simchat tora (orianit edu negev gov il)

​

​

1 kraj i państwo. kirjat arba

 

dotąd pisaliśmy: jaffa (2), newe cedek (3), tel awiw (4), jerozolima (5), safed (6), tyberiada (7), hajfa (8), akka (9), kfar chasidim (10), beer szewa (11)

 

miasto kirjat arba קריית ארבע znane już w biblii, w obecnym izraelu powstawało w latach 1968-1971 na terenie, które już w biblii znane było jako kirjat arba, potem chebron. bereszit בראשית rdz. 23,1 sara umarła w kirjat arba קריית ארבע to jest w hebronie חברון. księga jozuego ישוע jeszua 14,15: kiedyś hebron nazywał się kirjat arba, to jest miasto arby, największego z anakitów.

po wojnie sześciodniowej )1967) grupa około stu żydów wynajęła hotel park na obchody święta pesach, zostali na noc, potem otrzymali zachętę i wsparcie rządu izraelskiego oraz grupy intelektualistów żydowskich i tak krok po kroku na terenie chronionym przez wojsko ustanowiono miasto kirjat arba w mieście chebron. obecnie mieszka tam 215 000 palestyńczyków i 500 osadników żydowskich oraz 300 uczniów jeszywy. wśród obiektów żydowskich najważniejsza jest jaskinia machpela מחפלה, będą grobem abrahama אברהם i sary שרה, izaaka icchaka יצחק i rebeki רבקה riwka, jakuba יעקב jaakow i lei לאה lea.

w 1970 ówczesny premier menachem begin מנחם בגין oświadczył, że chebron to także żydowskie miasto i nie pozwolimy, by jakiekolwiek miejsce w izraelu było judenrein. zatem żydowskie osadnictwo w mieście większości palestyńskiej powoduje wiele nieszczęść, zabójstw, wojny nerwów i spotyka się ze sprzeciwami innych żydów oraz nieżydów.

 

1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 9: מגן על עצמו sam się broni

 

książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski –  hasło dziewiąte: מגן על עצמו magén al acmó – sam się broni.

hasło omawia cztery artykuły: 1 od redakcji: tradycja obrony מורשת של הגנה moreszet szel hagana. 2 anita szapira: etos defensywy האתוס הדפנסיבי haetós hadefensíwi, 3 nir keidar: niepodległość państwowa עצמאות ממלכתית acmaút mamlachtít, 4 jair ron: niepodległość – to istota sprawy עצמאות – זהו עצם עניין acmaút – zehu ecém inján.

 

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. konserwatywni

 

dotąd pisaliśmy: bogobojni (3), bogobojni, chasydzi (4), bogobojni, litwacy (5), bogobojni, jerozolimczycy (6), bogobojni, neturej karta (7), bogobojni, sefardyjczycy (8), bogobojni – chasydzi toldot aharon i toldot awraham-icchak (9), kipot srugot, religijni narodowi (10), reformowani (11).

 

na judaizm konserwatywny przyszedł czas, gdy wrocławski (breslau) rabin zachariasz frankel w 1854 uznał, że ruch reformowany idzie za daleko w swych reformach, na przykład porzucenia języka hebrajskiego w liturgii, szabatu, czy koszerności. frankel uszanował też talmud i w tym też roku został dyrektorem powstałego właśnie żydowskiego seminarium teologicznego. jego ruch kierował się prawem halachy הלכה, ale był otwarty na nowy świat i naukę. j.k. nie zajmuje się zbytnio kwestią teologii. dopiero w 1985 w usa otwarto stosowny kurs. przestrzeganiem przykazań zajmuje się ledwie kilkuprocentowa grupa społeczności.

w izraelu pierwsza gmina konserwatywna (אמת ואמונה emét weemuná, prawda i wiara) powstała w 1936 w jerozolimie i początkowo (do 1949) była liberalna. w 1972 były już cztery gminy konserwatywne, ale dzisiaj to wciąż mała grupa wyznawców.

 

3 idee. masz pojęcie. szechina

 

dotąd pisaliśmy: trzecia świątynia (1), w jednym domu (2), trzecia świątynia 3), dusza (4), koszerność i trefność (5), syjonizm (6), tag mechir (7), sitra achra (8), giur i ger cedek potocki (9), or lagoim (10), nawróceni- odwróceni (11)

 

szechina שכינה to obecność boga w świecie, jeden z jego przymiotów. szechina jako przebywanie oznacza, że bóg przebywa pośród swego ludu, tak przekonują חז"ל chaza”l to jest חכמינו זכרם לברכה chachamejnu zichram liwracha nasi mędrcy błogosławionej pamięci. w talmudzie תלמוד są też głosy, że szechina nigdy na ziemię nie zstąpiła, tak jak ludzie (mojżesz משה moszé, eliasz אליהו elijahu) nigdy nie znaleźli się w niebie. mędrcy mówią, że szechina przebywa wszędzie. po zburzeniu pierwszej świątyni בית המקדש bet hamikdász jerozlimskiej, przebywa we wszystkich bóżnicach to jest synagogach בתי כנסת batej kneset, domach nauki i sądach. nie było jej podobno w drugiej świątyni, tej którą znał jezus ישוע jeszúa, więc nie wiadomo dlaczego mówią, że prezbywa wszędzie? mówią też, że złe uczynki wypędzają ją do góry, a dobre sprowadzają na dół. przed grzechami różnych narodów uciekała do kolejnego nieba, na przykład grzechy egipcjan מצריים micríim wygnały ją do nieba siódmego רקיע השביעי rakija haszwií. przeciw ich grzechom działało siedmiu sprawiedliwych: awraham, icchak, jaakow, lewi, kehat, omram, mojżesz. każdy sprowadzał szechinę z innych niebios. lamedwawnicy – trzydziestu sześciu sprawiedliwych w każdym pokoleniu, dzięki którym ten świat wciąż istnieje – spotykają się ze szechiną na codzień, a poza tym kabaliści i wszyscy, którzy chcą coś o niej powiedzieć, to mówią, snując niezwykłe opowieści o jej naturze, jej świętości i kobiecościi o tym, że kiedy grzech na świecie się wzmaga, jego nurt porywa szechinę do przestrzeni zła, a ta sprowadza na świat same nieszczęścia. o zawiłościach historii i myśli ludziej o szechinie donosi nawet polska wikipedia.

 

4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. rachela, żona

 

dotąd pisaliśmy: josef klausner (3), werbermacherówna (4), israel meir hakohen, chafec chajim (5), jeszajahu leibowic (6), mełamed (7), israel juwal (8), lewi icchak z berdyczowa (9), rafi weichert (10), chaim nachman bialik (11)

rabi akiwa ben josef עקיבא בן יוסף, urodził się około roku 40-50 naszej ery, a umarł w roku 135 rozerwany radłami do koni, przez rzymian tłumiących żydowskie powstanie. piszą i pamiętają o nim wszędzie, bo był wielkim talmudystą, kształcił w swojej uczelni innych, na synodzie w jawne (rok 100), na którym doszło do ostatecznego rozstania z wyznawcami jezusa ישוע jeszúa, wniósł wielki wkład w ustaleniu kanonu biblii, był gorliwym w swojej wierze hebrajczykiem, przykładem i wzorem dla wielu po dziś dzień.

jednak stał się takim nie do urodzenia, ani wczesnej młodości. długo żył beztrosko, a do zmiany przyczyniła się jego żona, rachela, o której nie wiemy zbyt wiele, ale dość, by właśnie teraz w naszym cyklu wspomnieć właśnie ją. akiwa był pasterzem trzód bogacza kalby szawua i miał już lat czterdzieści, gdy poznał jego córkę. rachela powiedziałamu, że wyszła za niego, ale pod warunkiem, że akiwa pójdzie się uczyć, bo analfabetą był. ojciec za to ją wyrzucił z domu i wydziedziczył.

akiwa poszedł na nauki, uczył się razem z dziećmi. dwanaście lat to trwało, a gdy wrócił, usłyszał pod oknem słowa racheli, jak opowiada, że jest szczęśliwa z nauki akiwy i gdyby miał uczyć się kolejne dwanaście lat, to ona nie będzie się sprzeciwać. akiwa nawet nie wszedł do domu, a rachela czekała na niego dalej. dla rabinów stała się wzorem miłości do nauki tory, ale dla nas jest też wzorem miłości do człowieka, oddania całkowitego,

 

5 sfat ewer. język hebrajski. słownik sieraczków

 

dotąd pisaliśmy: hebraizacja nazwisk (3), nowe słowa (4), język izraelski (5), instytucje języka (6), język mówiony i slang (7), styl jerozolimski (8), słownik ben jehudy i słowniki inne (9), światowy i zajebisty słownik slangu (10), słownik slangu ruwika rosentala (11)

 

w tel awiwie, kiedy zbliża się święto pesach חג פסח chag pesach, jest spora szansa, że do jednego z antykwariatów trafi ten wydany w 1957 dwutomowy słownik hebrajsko-polski, który wciąż jest najlepszym współczesnym hebrajsko-polskim słownikiem, mimo upływającego czasu. powstał on dzięki pracy miriam wolman-sieraczek, urodzonej 1903 w radomiu, wychowanej w rodzinie syjonistycznej w warszawie, gdzie studiowała psychologię, literaturę i językoznawstwo. wcześnie zaczęła pisać poezję dawida szira (sieraczka), za którego miriam wyszła w 1924 i razem przybyli do palestyny, skąd miriam posyłała korespondencje do prasy w warszawie, nowym jorku i buenos aires.

słownik miriam i dawida sieraczków na ponad ośmiuset stronach zawiera ponad trzydzieści tysięcy haseł i jest to pierwszy i jedyny dotąd hebrasko-polski słownik, który zawiera słownictwo z wszystkich okresów rozwoju języka, włącznie z terminologią aramejską, która doń weszła.

 

6 kultury i obyczaje. simchat tora

 

dotąd pisaliśmy: obrzezanie (3), bar micwa i bat micwa (4), od zaręczyn do rozwodu (5), purim (6), pesach, przaśniki, jezus (7), dzień niepodległości (8), rosz chodesz (9), sziwa (10), dodatkowa dusza (11)

 

simchat torá שמחת תורה to dosłownie radość tory – radość tych, którzy właśnie skończyli lekturę pięciu ksiąg mojżeszowych (podzielonych na 54 fragmenty, czytane raz w tygodniu). właściwie dzień ten nie jest świętem, lecz ósmym dniem święta sukot (w diasporze dzień póź iej). zwyczaj pojawił się w okresie gaonów גאונים gaonim w babilonii בבל bawél (początek około VI w.), a sama nazwa pojawiła się we francji i hiszpanii w XI wieku i rozpwszechniła w całej europie. w dzień simchat tora wyjmuje się wszystkie zwoje z aron hakodesz ארון הקודש (szafy ołtarzowej, dosłownie – skrzyni świętości), w której zostawia się zapaloną świecę na znak światła tory (a propos – zobacz genialne króciutki opowiadanie szmuela josefa agnona שמואל יוסף עגנון światło tory tu czytaj) i z wyjętymi zwojami okrąża się synagogę siedem razy. dzieci biegają z chorągiewkami i ogólnie jest radośnie.

jehuda amichaj napisał (w otwarte zamknięte otwarte): naród żydowski czyta bogu księgę tory / przez cały rok, co tydzień rozdział, / jak szecherezada snująca baśnie, by ratować własne życie, / i kiedy docierają do radości tory, to on już nie pamięta i można zaczynać od nowa. (przekład: tomasz korzeniowski). o simchat tora pisaliśmy też wcześniej - zobacz- hkg 2020-10-10.

 

7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej (9)

 

w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku, tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. oto pierwsza część części lat 2000. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczamy.

2000 amir gutrfojnd אמיר גוטפרוינד nasz holokaust שואה שלנו szoa szelanu. debiut autora. ujmująca, pełna humoru powieść o zagładzie, napisana przez syna ocaleńców z zagłady (szoa). dziadek lolek, wielki sknera, nie pomaga ofiarom chorób, wojen itd., bo mówi, że przecież ludzie muszą na coś umierać. a dziadek heniek, tu w izraelu, uparł się żyć jak polski nieuczony chłop. są w książce dobrzy i źli niemcy, dobrzy i źli żydzi. narrator i jego przyjaciel powoli sami odkrywają świat zagłady „tamten” i zagładę w dorocznej cemeronii żałoby.

2002 amos oz (1939-2018) עמוס עוז opowieść o miłości i mroku סיפור על אהבה וחושך sipúr al ahawá wechószech. powieść autora dojrzałego, z dorobkiem ponad dwudziestu książek. ta para-autobiograficzna powieść to w sumie wielka saga rodzinna, narodowa, jerozolimska. polski przekład: leszek kwiatkowski (muza, 2004), tomasz korzeniowski (w rękopisie).

2002 said kaszua (1975) סעיד קשוע arabowie tańczą ארבים רוקדים arawím rokdím. debiut autora. powieść o życiu palestyńskiego chłopaka, żyjącego w izraelskim, żydowskim środowisku. dowcipna, inteligenta. polski przekład: tomasz korzeniowski (pogranicze, 2005)

2003 maja arad (1971) מאיה ערד miejsce inne i miasto obce מקום אחר ועיר זרה makóm achér weír zará. debiut autorki. powieść rymowana według przepisu puszkinowskiego jewgienija oniegina. tel awiw lat 90., bohaterka otrzymuje zadanie napisania przewodnika dla żołnierzy זהות ישראלית zehút israelít tożsamość izraelska i pomocy w adaptacji w nowym kraju imigranta z kanady. oczywiście zakochują się w sobie, ale na rzeczywistość patrzą całkiem odmiennie.

2003 dror burstajn (1970) דרור בורשטיין awner brener אבנר ברנר. po debiucie poetyckim, pierwsza powieść autora. powieść w tonie sensacyjnym, dzieje się w latach 80. w środowisku szkolnym. relacje trzech uczniów poddanych przesłuchaniom, przeplatają się i w tej tajemniczej atmosferze książka ma odpowiedzieć na pytanie, czy możliwe jest życie żydowskie poza światem przykazań, micwot.

 

8 moral-etyka. kajdanower kaw hajaszar

 

dotąd pisaliśmy: musar (2), pirkej awot (3), ibn pakuda: chowót lewawót (4), awraham bar-chija: logika smutnej duszy (5), awraham ibn ezra: jesod mora wesod tora (6), rambam księga wiedzy (7), kalonimus ben kalonimus: ewen bochen (8), mosze chaim luzzato: ścieżka sprawiedliwych (9), menachem mendel lefin: cheszbon hanefesz (10), sefer charedim (11)

kajdanower kojdanower cwi hirsz צבי הירש קאיידנובר ur. 1655 wilno, zm. 1712 frankfurt nad menem. w młodości mieszkał w krakowie, potem w nikolsburgu (mikołowie na morawach, głogowie, i w niemieckim fürth. uczył się u josefa joske יוסף יוסקא, autora książki jesód josef יסוד יוסף fundament josefa (opartej na kabale luriańskiej קבלת האר"י kabalát haarí, kaw jaszár to rozwinięcie pracy josefa joske. w końcu osiadł w wilnie. skutkiem fałszywych oskarżeń trafił do więzienia w słucku i frankfurtu, gdzie został rabinem i napisał książkę – קב הישר kaw hajaszár (franfurkt 1706), swego czasu bardzo popularną, wydawaną wielokrotnie i jak piszą (polski słownik judaistyczny) przenikniętą duchem ascetyzmu i kabały praktycznej. pełno tam demonów i diabłów, a kajdanower pokazuje jak z nimi walczyć. nazwa dzieła kaw hajaszar pochodzi stąd, że zawiera ono 102 rozdziały (102 = wartość numeryczna słowa קב), a także hebrajskie imię autora – cwi צבי = 102. z kolei słowo הישר prosty to anagram  imienia autora הירש hirsz.