hebrajska kafé gazeta

1 tewet 5781 (16 grudnia 2020) foto: ulica allenbyego w tel awiwie. (hkg) foto: widokówka z 1921 roku z drukarni s. narinskiego

1 kraj i państwo. tel awiw

pierwsze miasto hebrajskie. po starożytnej jaffie i XIX-wiecznym newe cedek obok niej, parę kroków na północ, wciąż trzymając się wybrzeża, jesteśmy w miejscu, od którego zaczął się w 1909 roku tel awiw – symbol i stolica syjonistycznego izraela, gdzie żydowscy imigranci zostawiali języki wygnania i zaczynali życie po hebrajsku. w jerozolimie – modlą się, w hajfie – pracują, w tel awiwie – bawią się. dziś żyje prawie pół miliona mieszkańców w mieście, które nie śpi עיר ללא הפסקה. zaczęło się od osady achuzat bait אחוזת בית. taką nazwę miała organizacja założona dla budowy miasta, ale wkrótce przyjęto nazwę tel awiw (niby tłumaczenie tytułu książki herzla „altneuland”, ale też, nazwę wzięto z biblii).

11 kwietnia 1909 na plaży między wydmami członkowie organizacji losowali działki. na 60 białych skorupach małż wypisali nazwiska, a na 60 czarnych skorupach małż numery działek. dziewczynka i chłopiec równolegle wyciągali z dwóch kapeluszy po jednej ze skorup i tak numer działki otrzymywał właściciela.

ponieważ to syjoniści wnieśli znaczny wkład w inicjatywę budowy, przyjęto zasadę etyczną, że miasto budować będą wyłącznie robotnicy żydowscy (wielu potrzebowało pracy), ale doszło do sporów, kłótni, prawie bijatyk i wygrał pieniądz i tańszy robotnik. pierwszy dom tel awiwu (ulica jehuda halewi 25) już nie istnieje, podobnie jak większość pierwszych budynków. nie ma zatem „starego miasta”, są wielkie biurowce.

w 1917 do tel awiwu wkroczyli brytyjczycy i od 1920 rządzili palestyną mocą mandatu ligi narodów aż do powstania państwa izraela w 1948. to, co zwie się dzisiaj tel awiw haktana תל אביב הקטנה – mały tel awiw , to kształt miasta do 1934, kiedy miasto otrzymało prawa miejskie. tel awiw zwą też „białym miastem”, z powodu rozwijającej się tu architektury w stylu bauhausu, tworzonej przez migrujących z niemiec żydowskich architektów w latach 30. budynki istnieją do dzisiaj. jednym z oficjalnych sloganów tel awiwu jest עיר ללא הפסקה ir leló hafsaka – miasto nieustające. i rzeczywiście, tel awiw ma swój urok także nocą.

dla izraelskiej hebrajskiej literatury tel awiw to oczywiście zagłębie, tworzyło i tworzą tu setki literatów, jak choćby chaim nachman bialik, natan alterman, awot jeszurun,ale nie szmuel josef agnon i nie jehuda amichaj (jerozolima), ani nie amos oz (jerozolima, kibuc chulda, arad).

1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 2: przekazał światu księgę

książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski – w drugim punkcie talmud izraelski omawia stwierdzenie deklaracji niepodległości, że naród żydowski przekazał całemu światu księgę nad księgami (tj. biblię) i że ta niezbywalna wartość narodu, musi mieć miejsca w nowym żydowskim państwie. w książce o statusie biblii w deklaracji niepodległości pisze jehoida amir. poza tym: achad haam o pieczęci jaką odcisnęła biblia (חותם רוחו המקורי), dawid ben-gurion o dziedzictwie biblii (בארץ ישראל נירש את ספר הספרים), aharon dawid gordon o biblii jako świadectwie (שטר התנ"ך על הארץ), jaakow israel de han o unarodowieniu biblii (התנ"ך עבר הלמאה), asaf inbari o księdze nad księgami (ספר הספרים), michael handelzalc o tym, kto stworzył „księgę nad księgami”? (מי יצר את "ספר הספרים"?), micha josef berdiczewski o księdze (על הספר) oraz mariana ruach-midbar szapira o opowieści, która się nie skończyła. od kraju izraela do matki ziemi (הסיפור שאינו נגמר. מארץ ישראל אל אמא אדמה). (polskie przekłady tych tekstów można zamawiać pod adresem tekstyhebrajskie@gmail.com).

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. bogobojni, chasydzi

wśród bogobojnych חרדים charedim są tak chasydzi חסידים chasidim, jak ich przeciwnicy מתנגדים mitnagdim, litwacy i inni. można powiedzieć, że od czasów mojżesza, który wyprowadził żydów z niewoli egipskiej i po ich wygnaniu z ziemi obiecanej, na świecie byli po prostu żydzi - ci w okolicach morza śródziemnego to sefardyjczycy (sfarad ספרד hiszpania), a ci w europie to aszkenazyjczycy (ktoś uznał, że słówko w biblii aszkenaz אשכנז to niemcy). ale w połowie osiemnastego wieku na podolu israel ben eliezer, żyd skromny i biedny, trochę znachor, kabalista, straganiarz i behelfer (przyprowadzał do nauczyciela małe dzieci), który w końcu został stróżem w bet midraszu בית מדרש i po nocach modlił się i studiował kabałę praktyczną, potem znów był nauczycielem, gdy miał lat 36 (poszukaj co to lamed waw, 36) porzucił nauki, poszedł do lasu, rozpalił ognisko i znalazł tam boga. tak zaczął się chasydyzm חסידות chasidút czyli pobożność. israel miał przydomek בעש"ט besz"t = baal szem tow (pan dobrego imienia) i szybko zyskał zwolenników. potem oni zyskiwali swoich zwolenników i stawali się cadykami ( צדיק cadik, sprawiedliwy, odpowiednik rabina wśród nie chasydów). część z nich wyjechała do palestyny, czekając na mesjasza, który ma odrodzić żydowskie państwo. zatem nie uznają państwa syjonistów (państwa, w którym żyją) i mnożą chasydzkie podwórka (anka grupińska podaje wdzięczny termin: rebustwa). nie brak takich, co wiedzą, że założenie podwórka nie jest trudne i się opłaca. ci, którzy nie poszli za besztem to mitnagdim מתנגדים sprzeciwiający się, ale o nich w kolejnym numerze. z podola chasydzi parli we wszystkich kierunkach, dotarli też do warszawy (ale do berlina już nie, tam wzgardzono dzikimi naukami) i emigrowali nie tylko do palestyny, bo między innymi też do ameryki. dzisiaj do najbardziej ekspansywnych grup chasydzkich należy chabád חב"ד i mówi się żartem, że tam gdzie na świecie jest coca-cola, tam są chabadnicy. w warszawie w okolicach galerii arkadia ich ośrodek prowadzi rabin szalom ber stambler.

3 idee. dusza

mimo, że praktykowanie judaizmu właściwie nie wymaga posiadania duszy – jeśli wierzyć rabinom - bo polega na posłusznym (bezdusznym?) wypełnianiu prawa zapisanego w torze, nawet bez jego rozumienia (np. nakaz koszerności), to istnieje pojęcie życia duchowego judaizmu. co do samej duszy, to ma ona pięć emanacji, tu skojarzymy je obrazowo z rejonami ciała: 1 - płuca, krwioobieg, całe ciało żyje dzięki duszy zwanej - nefesz נפש. 2 – serce, dusza to - ruach רוח czyli świat uczuć (miłość, strach litość itd.). 3 – mózg, dusza neszama - נשמה (mądrość, inteligencja, wiedza). 4 – dusza chaja חיה dzięki niej człowiek ma wolę. 5 - jechida יחידה to osobowość, niezależność i nieuchwytność. rabin zamir kohen uważa, że owe pięć dusz, to atrybut żydowski. goj, jaki by nie był, ma po prostu jedną duszę, tę pierwszą, dzięki której żyje, ale nic więcej.

4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. werbermacherówna

chana rachela werbermacher חנה רחל ורברמאכר zwana בתולה מלודמיר betulá miludmír (dziewicą z ludmiru (włodzimierza wołyńskiego), gdy przyszedł jej czas (wiek XIX) została pierwszą cadyczką, czyli rabinką chasydzką. podobno miała wizję, po której zaczęła praktykować jako rabin. po śmierci ojca, zmówiła za niego kadisz קדיש, modlitwę, której nie zmawiają córki, i dzięki spadkowi założyła dom modlitwy, czego kobiety też nie robią. w wieku około lat czterdziestu, w połowie XIX wieku na fali chasydzkiej emigracji, wyjechała do palestyny i kontynuując działalność cadyczki zwykła okrywać się tałesem טלית talít, zakładać filakterie תפילים tefilim. podobno nawet praktykowała kabałę קבלה kabalá. gdy zmarła w 1888, pochowano ją na górze oliwnej.

habetulá milúdmir הבתולה מלודמיר to tytuł zarówno powieści josefa twerskiego z 1950, jak sztuki z 1997 josefy ewen-szoszán. nathaniel deutsch napisał o niej naukową pracę, a jerozolima nazwała jej imieniem jedną ze swych ulic.

5 sfat ewer. język hebrajski. nowe słow

biblia do naszych czasów przechowała około ośmiu tysięcy słów hebrajskich. w końcu XIX wieku eliezer ben jehuda oraz inni wskrzesiciele hebrajskiego stanęli wobec wyzwania – hebrajski musi zyskać nowe słowa, by stać się, po długim czasie milczenia, narzędziem komunikacji w nowym świecie. cała armia słowotwórców neologistów zajęła się tym problemem, wśród nich tak znani jak poeta chaim nachman bialik, czy pisarz awraham szlonski שלונסקי przezywany lszonski לשונסקי (l(a)szon – język). sam ben jehuda tworzył nowe słowa, albo słowom z biblii nadawał nowa znaczenie. przykład: biblia nie zna słowa pistolet, ale jest w niej zdanie כִּי-אֵשׁ קָדְחָה bo ogień zapłonął (kadcha) z którego powstał ekdach – pistolet.

6 kultury i obyczaje. bar micwa i bat micwa

gdy ma trzynaście lat i jeden dzień młody człowiek dorasta do obowiązków religijnych. w pierwszą sobotę שבת szabát w synagodze בית מדרש bet midrász chłopiec odczytuje fragment tory, odbywa się obrzęd zwany bar micwa בר מצווה, czyli syn przykazania i od tej pory osobiście (ulga dla ojca) odpowiada za swoje czyny, przyjmuje obowiązki dorosłego żyda, między innymi uczestniczenia w modlitwach, czy zakładania filakterii תפילין t(e)filin. zaliczany jest do minjanu מנין minimalnej liczby uczestników modlitw publicznych. dodatkowym kryterium jego dorosłości jest wyrośnięcie pierwszych dwóch włosów łonowych שעיר ערווה seár erwá. generalnie żadnej ceremonii, niczego właściwie nie potrzeba do przejścia progu tej religijnej dorosłości. samej nazwy bar micwa nie ma w torze תורה, bo powstała dopiero w xiv wieku. wcześniej rabini mówili גדול gadol (dorosły) albo בר-עונשין bar-onszín. z kolei bat micwa בת מצווה to córka przykazania – od lat dwunastu i jednego dnia spadają na dziewczynkę obowiązki prawem przypisane kobietom. uroczystości są tu skromniejsze, zaczyna się i kończy właściwie na uroczystym przyjęciu.

7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej

w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku , tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. w tej części lata 40. i 50. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczymy.

1947 mosze szamir משה שמיר (1921-2004) הוא הלך בשדות hu halách basadót (poszedł polami. powieść. kamień milowy literatury izraelskiej. opowiada o urim (palmachnik i syjonista) i mice (ocalona z zagłady młoda imigrantka), a tłem powieści jest walka osady przeciw arabom i brytyjczykom. świat tutejszy i tamtejszy, w europie.

1948 mordechaj tabiw (1910-1979) כעשב שדות keesew hasade (jak polna trawa). pierwsza powieść izraelska autora urodzonego w kraju. opowiada o dzieciństwie i dorastaniu w kraju w społeczności żydów jemeńskich.

1949 s. izhar ס' יזהר (izhar smilanski, 1916-2006) חִרְבֶּת חִזְעָה chirbet chiza (chirbet chiza - nazwa wsi arabskiej). powieść o wojnie o niepodległość 1948, akcja rozgrywa się w arabskiej wsi chirbet chiza, którą żydzi niszczą, wyganiając jej mieszkańców. do dziś kluczowy tekst dotyczący konfliktu żydowsko-arabskiego.

1951 dwora baron דבורה ברון (1887-1956) פרשיות parszijót (rozdziały). opowiadania o ludziach słabych, biednych, chorych, mieszkańców żydowskiej wsi.

1952 szmuel josef agnon שמואל יוסף עגנון (1887-1970) עד הנה ad hena (dotąd). osiem opowiadań jedynego izraelskiego noblisty literackiego na różne tematy, choć wszystkie mówią o żydach przywiązanych doswej religii.

1953 aharon meged אהרון מגד (1920-2016) חדווה ואני ופרשת קורותינו בעיר תל-אביב (chedwa i ja i nasze dzieje w tel awiwie). satyryczna powieść obyczajowa w realiach lat 50, której bohaterowie przeprowadzają się z kibucu do miasta.

1955 b efraim kiszon אפרים קישון (1924-2005) עין כמונים ejn kamonim (ejn kamonim, nazwa wsi). powieść satyryczna. bohater, działacz związkowy wysłany do odległej wsi w galilei odkrywa ludzi ubogich, skromnych, dalekich od myśli o potrzebie zmian.

1955 jehudit hendel יהודית הנדל (1921-2014) רחוב המדרגות rechów hamadregót (ulica schodów). powieść. hajfa lat 50. i problem różnic społecznych ludzi majętnych i ubogich, żyjących na górze i na dole jednej ulicy.

1956 chaim chefer חיים חפר (1925-2012), dan ben amoc דן בן-אמוץ (1923-1989) ילקוט הכזבים jalkut hakazawim (plecak kłamstw). krótkie i zabawne historyjki, opowiadane przez żołnierzy palmachu, zwierciadło społeczności i relacji żydów, arabów i brytyjczyków lat 40. w palestynie.

1958 pinchas sade החיים כמשל (1929-1994) החיים כמשל hachajím ke maszál (życie jako przykład). ta autobiografia dwudziestosiedmioletniego autora dokonuje przełomu w literaturze izraelskiej, odwracając się od kwestii zbiorowych ku jednostce, rozmyślającej o bycie człowieka, o bogu, o naturze.

8 moral-etyka. ibn pakuda: chowot lewawot (obowiązki serca)

bachia ben josef ibn pakuda בחיי בן יוסף אבן פקודה (1040-1100), żył w hiszpanii, a jego dzieło תורת חובות הלבבות torát chowót halewawót, napisane po arabsku i przełożone na hebrajski przez jehudę ibn tibona, jest wykładem etyki żydowskiej i należy do literatury nurtu etycznej – מוסר musár. bachja miał szerokie wykształcenie filozoficzne. właściwe etyczne postępowanie według pakudy wyraża się w posłuszeństwie boskim przykazaniom, i choć w punkcie centralnym wyboru drogi pakuda widzi ludzki rozum, to rezultatem intelektualnego wysiłku człowieka wznoszącego się przez dziesięć stopni (opisanego w dziesięciu rozdziałach książki) jest dotarcie do prawdziwej miłości do boga. prawda żydowskiej wiary opiera się na trzech filarach: prawa nieba, tradycji ojców i dowodów ludzkiego rozumu, ale zawsze u niego pierwszeństwo ma serce i to ono kieruje postępkami człowieka, nie sędziowie i prawa. czystość serca i bojaźń boża stoją ponad nakazami człowieka. wszelkie zakazy i nakazy muszą podlegać nakazowi sumienia.

nie ma jeszcze polskiego przekładu tej książki.

9 nostalgie

widokówka z 1921 roku z drukarni s. narinskiego z serii człowiek, krajobraz i miejsca w palestynie. tu, dziadek i wnuk (albo prawnuk), zajęci egzaminem. w strojach ciekawe połączenie wschodniego kaftana i europejskiego sztrajmła. wszystko w kolorze sepii.

10 fiszki

ופר רגב: טיול קטן בעיר גדולה (תל-אביב-יפו).

דב אלבוים: מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי.

בנימין בראון: מדריך לחברה החרדית : אמונות וזרמים.

שלמה שלמן אריאל: אנציקלופדיה מאיר נתיב להליכות ומנהגים בישראל.

kan.org.il/Item/?itemId=30242

ישראל צינברג: תולדות ספרות ישראל. כרך ראשון. (ibn pakuda)

mesaper.co.il